Μέχρι σήμερα έχουν διατυπωθεί πάρα πολλές εκδοχές σχετικά με το Εντρελέζ είτε από την πλευρά των Τούρκων είτε από την πλευρά των Βουλγάρων. Κάποιοι Έλληνες συγγραφείς στην δεκαετία του ΄80 άρχισαν να γράφουν και να δίνουν την δική τους εκδοχή. Ιστορικά, όλοι δεν παύουν να εκμεταλλεύονται το θέμαπροπαγανδιστικά. Τα τελευταία χρόνια έχουμε από πλευράς Τουρκίας προσπάθεια τουρκοποίησης της γιορτής του Εντρελέζ μέσα στην Τουρκία (αν και είναι παραδοσιακή γιορτή των μη τουρκικών λαών), όπως ακριβώς προσπαθούν να κάνουν και με την παραδοσιακή γιορτή των Κούρδων, το Νεβρόζ. Τα τελευταία χρόνια ανάλογη προσπάθεια τουρκοποίησης του Εντρελέζ γίνεται και στην ελληνική Θράκη με σόου Τούρκων πολιτικών, του προξενείου Κομοτηνής, με πολλά ερωτηματικά για το όψιμο ενδιαφέρον όλων εις βάρος των Πομάκων, που είναι αποκλειστικά δική τους γιορτή στην περιοχή που ζούνε επί αιώνες.
Ο Πανελλήνιος Σύλλογος Πομάκων και η εφημερίδα μας, η Ζαγάλισα, με την υψηλή ευθύνη που μας διακατέχει, θα παρουσιάσουμε και θα προβάλλουμε τις δικές μας θέσεις, τα ήθη και τα έθιμά μας, σύμφωνα με τις παραδόσεις μας, όπως τις βρήκαμε από τους προγόνους μας.
Οι ρίζες της γιορτής αυτής, χάνονται στα βάθη της ιστορίας, στην ειδωλολατρική εποχή των Πομάκων, στην εποχή των Σαμάν και του Διόνυσου. Στο διάβα της ιστορίας προστέθηκαν ή αφαιρέθηκαν πράγματα ή απαγορεύτηκαν εντελώς οι διάφορες εκδηλώσεις του Εντρελέζ, με τελευταία απαγόρευση του έτους 1979, από τον τότε μουφτή Ξάνθης και ίσχυσε περίπου μία πενταετία [βλέπε εφημ. Φωνή της Ξάνθης].
Οι Πομάκοι, γεωργο-κτηνοτροφικός λαός, μέχρι την δεκαετία του ΄70 είχαν καθιερώσει ως γιορτή την 6η Μαΐου, που συμπίπτει με την πρώτη μέρα των θερινών ημερών του έτους. Εμπειρικά λέγεται ότι ουδέποτε έχει χιονίσει μετά την 6η Μαΐου και υπάρχει και η παροιμία «Δουρ νι δόϊδε Εντρελέζ, λέτο νι δοχόδα» που σημαίνει «άμα δεν έρθει το Εντρελέζ, καλοκαίρι δεν έρχεται». Το Αδραλέζ θεωρείται Ημέρα Γιορτής του Βοσκού [οφτσέρσκι δεν] και γινόταν διάφορες εκδηλώσεις, τις οποίες θα αναφέρουμε αναλυτικά παρακάτω, οι οποίες πολλές φορές ήταν αντίθετες προς τα θρησκευτικά πιστεύω, γιατί είχαν προέλευση ειδωλολατρικού χαρακτήρα.
Οι Πομάκοι δέχθηκαν πιέσεις για την κατάργησή ή αλλαγή τους, από χριστιανούς και περισσότερο από τους μουσουλμάνους, όταν εξισλαμίστηκαν οι Πομάκοι τον 13ο αιώνα από τους Χόρασαν Ερενλερί, αποικιοκράτες Δερβίσηδες της εποχής εκείνης. Οι χριστιανοί ιερωμένοι προσέδιδαν χριστιανική καταβολή στην γιορτή, γιατί συμπίπτει με την γιορτή του Αγίου Γεωργίου, σύμφωνα με το παλαιό ημερολόγιο και οι μουσουλμάνοι ιερωμένοι προσέδιδαν μουσουλμανική καταβολή σαν ημέρα συνάντησης του προφήτη των θαλασσών Χιζήρή Χιδήρ Νεμπή με τον προφήτη της υπαίθρου και της στεριάς Ιλιάς Νεμπή, ονομάζοντας την ημέρα και τη γιορτή με τουρκική ονομασία Γιεβμ-ί Χιδήριλιάς ή Χιζηριλιάς γκιουνού. Πάρα ταύτα οι Πομάκοι συνέχιζαν να γιορτάζουν παραδοσιακά την γιορτή, αφού στις εκδηλώσεις δεν περιλαμβάνεται καμία δραστηριότητα θρησκευτικού περιεχομένου είτε χριστιανική είτε μουσουλμανική, παρόλο που οι Πομάκοι είναι μουσουλμάνοι και ζουν σε χριστιανικά κράτη και μάλιστα ορθόδοξα: Ελλάδα, Βουλγαρία και Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας των Σκοπίων. Οι Οθωμανοί και αργότερα οι Τούρκοι ουδέποτε είχαν στο εορτολόγιο τους την ημέρα αυτή σαν γιορτή. Στην σημερινή Τουρκία γιορτάζεται από τους Πομάκικους πληθυσμούς που είναι πρόσφυγες, μετανάστες και ανταλλαγέντες πληθυσμοί κατά το έτος 1923, καθώς και από τους Ρωμά και από μικρασιατικούς πληθυσμούς μη τουρκικής καταγωγής.
Η διαπίστωση της ημέρας γινόταν ως εξής: πριν ανατείλει ο ήλιος το πρωί έβγαιναν οι γέροι του χωριού στην ύπαιθρο, στα λιβάδια, σε χωράφια ανήλια και προσήλια και παρακολουθούσαν εάν θα πέσει πρωινή δροσιά και εάν θα υπάρχει νηνεμία κατά την ανατολή του ήλιου. Εφόσον διαπιστωθεί το φαινόμενο αυτό συλλέγανε δροσιά για μαγιά και την ανακατεύανε με γάλα φρέσκο και εφόσον γινόταν γιαούρτι ήταν βέβαιοι ότι η ημέρα ήταν Εντρελέζ και έτσι ξεκινούσαν οι εκδηλώσεις. Επιγραμματικά θα αναφέρουμε τις εκδηλώσεις αυτές και τους λόγους πραγματοποίησης τους, όπως τα θυμούμαστε από τους προγόνους μας.
Την ημέρα αυτή γινόταν ο απογαλακτισμός [Preduy] των αμνοεριφίων από τις μητέρες, χωριζόταν το κοπάδι σε [Yoz και Sağmal] δηλαδή σε αυτά που θα αρμέγονται για να παραχθεί το βούτυρο, το τυρί, η μυζήθρα καθώς και το στραγγιστό γιαούρτι που με ειδικό τρόπο [Obrano Mleko] συσκευάζονταν σε δερμάτινα τουλούμια [Meh] επειδή δεν υπήρχε ηλεκτρικό και ψυγεία, και σε επιλέξιμα, αυτά που θα πωληθούν, θα σφαχτούν στις γιορτές, το φθινόπωρο για πομάκικο παστουρμά [με κόκαλα], καβουρμά, σουζμά και αυτά που θα διατηρηθούν για να πληρώσουν φόρους, το δικαίωμα του Ιμάμη, του δασκάλου και για να παντρέψει τα παιδιά του. Επίσης, ήταν η ημέρα που καθόριζαν την σύμπραξη των κοπαδιών για το καλοκαίρι. Η ημέρα του Εντρελέζ ήταν επίσης μέρα αγάπης, χαράς, τραγουδιού, χορού, εξόδου στην ύπαιθρο και φαγητού με παρέες συγχωριανών και ξένων.
Κατά την ημέρα του Εντρελέζ, ξαναζωντάνευαν ήθη και έθιμα, όπως τα ανύπαντρα κορίτσια από την προηγούμενη βραδιά μάζευαν λουλούδια, τα βάζανε σε πιθάρια με ένα πανί από ρούχο που είχαν φορέσει, με το μισό δένανε τα λουλούδια και το άλλο μισό το βάζανε κάτω από τα μαξιλάρια για να προκαλέσουν την τύχη τους. Τα αγόρια τρεις φορές έκαναν διέλευση από το ποτάμι με ένα στεφάνι νάρκισσο τυλιγμένο στη μέση τους και το βράδυ το έβαζαν κάτω από το μαξιλάρι για να δουν στο όνειρό τους την αγαπημένη τους και να ανοίξει η τύχη τους. Άνδρες και γυναίκες τυλίγανε σε ένα πανί ένα νόμισμα και το θάβανε κάτω από μονοετούς καλλιέργειας δένδρο όπως κληματαριά ή τριανταφυλλιά για να γίνουν γρήγορα πλούσιοι. Όλοι οι νέοι, αγόρια, κορίτσια, άνδρες, γυναίκες κατρακυλούσανε στα καταπράσινα λιβάδια και περιτυλίγανε στεφάνια από νάρκισσο στις μέσες τους για να είναι γεροί και ζωηροί. Αργότερα πλένονταν με νερό που είχαν μουλιάσει με άγρια λουλούδια από γεράνι για να είναι υγιείς κατά την διάρκεια του έτους. Τα παιδιά και προπαντός τα κορίτσια πηγαίνανε στα χωράφια, μετρούσανε το ύψος τους με την σίκαλη και άλλα σπαρτά για να μεγαλώσουν γρήγορα και πλένονταν με νερό βρασμένο από φύλλα καρυδιάς για να μην τους μαυρίζει ο ήλιος και ασχημαίνουνε.Οι γυναίκες πολύ πρωί πηγαίνανε στον υπαίθριο χώρο όπου θα γιόρταζαν, ανάβανε φωτιά και βάζανε το καλαμπόκι που είχαν μουλιάσει από βραδύς, για να ξεκινήσουν το φαγητό με σπόρο ψωμιού και το υπόλοιπο το μοιράζανε στους διερχόμενους για το καλό της σοδειάς. Όσοι ήταν άρρωστοι, πολύ πρωί πριν ανατείλει ο ήλιος, τρίβανε ένα σχοινί από τρίχα κατσίκας σε ξερό ξύλο, για να πιάσουν ζωντανή φωτιά [Jiv Ogan], να την διαπεράσουν μέχρι επτά φορές για να βρουν την υγεία τους. Κατά την διάρκεια της ημέρας τα κορίτσια και τα αγόρια στήνουν κούνιες με πλατιά σανίδια και ανεβαίνουν δύο, τρεις κοπέλες μαζί. Τα αγόρια τις κουνούσαν δυνατά, και άμα κάποια κοπέλα δεν ήθελε το αγόρι που την κουνούσε κατέβαινε από την κούνια που σήμαινε ευγενικά, ότι δεν τον θέλει για μέλλοντα σύζυγο. Τα αγόρια λέγανε ανάλογα τραγούδια χαράς ή απογοήτευσης κατά περίπτωση προκειμένου να εκδηλώσουν τα αισθήματά τους προς τις αγαπημένες τους. Τα κορίτσια επίσης την ημέρα εκείνη βγάζανε όλα τα μάλλινα προικιά τους κατά πρώτο λόγο να λιαστούνε και μην τα τρώει ο σκόρος και κατά δεύτερο λόγο να παρουσιάσουν την προίκα τους και ότι είναι έτοιμες για παντρειά. Τα σόγια που ήθελαν να συμπεθεριάσουνε καθόταν μαζί ή κοντά, προκειμένου να εκδηλώσουν το ενδιαφέρον τους και να γνωριστούν καλύτερα οι οικογένειες των δύο πλευρών. Εφόσον ταιριάζανε και επιθυμούσανε οι δύο πλευρές το συμπεθεριό, συστήνανε σύμπραξη για να θερίσουν, να αλωνίσουν, να βοσκήσουν τα κοπάδια από κοινού, δηλαδή ήταν ο προ αρραβώνας μεταξύ των οικογενειών. Για το λόγο αυτό τα διαζύγια των συζύγων ήταν σχεδόν ανύπαρκτα στους Πομάκους.
Τα απογεύματα στολίζανε τα άλογα και τρέχανε για την πρωτιά και οι νικητές βραβεύονταν με ένα κατσίκι ή ένα πρόβατο. Κατά την δύση του ηλίου ξεκινούσανε οι αγώνες πάλης και ο νικητής ανακηρύσσονταν αρχηγός για εκείνη την χρονιά και έπαιρνε δώρα από τους χωριανούς. Τα κορίτσια του χαρίζανε πλεγμένες κάλτσες και κεντημένα μαντήλια. Επίσης, τραβούσανε σχοινί οι αντίπαλοι νέοι που είχαν κοινές αγαπημένες, ή άλλες διαφορές μεταξύ τους, υπό τα χειροκροτήματα των υπολοίπων. Με τα δόντια τους σηκώνανε σακιά με αλάτι και το τίναζαν στην ωμοπλάτη τους, χειροκροτούμενοι από το πλήθος με ιαχές, όπως «άξιος για να παντρευτεί».
Σε όλα τα παραπάνω πάντα υπήρχε μια δυνατή φωτιά και όλα λάμβαναν χώρα γύρω από τη φωτιά. Η φωτιά δυναμωνόταν συνέχεια και τη διατηρούσαν μέχρι αργά το βράδυ, και μερικοί επί μέρες. Η φωτιά για το Εντρελέζ ήταν απαραίτητη και ζωντάνευαν ήθη και έθιμα που δεν τηρούνταν άλλες φορές. Με την ζωντανή φωτιά άναβαν το βράδυ το τζάκι του σπιτιού για να καίει και να καπνίζει συνέχεια, οι έγκυεςκαι οι λεχώνες γυναίκες το βράδυ κυκλοφορούσαν με την φωτιά στο χέρι, για να φύγουν τα τζίνια και τα φαντάσματα από το σπίτι. Τη φωτιά τη βάζανε σε πήλινο δοχείο και την γυρνούσανε από δωμάτιο σε δωμάτιο για να μπει πλούτος στο σπίτι, γυροφέρνανε την φωτιά τρεις ή επτά φορές γύρω από τα μέλη της οικογένειας για να φύγουν οι μάγισσες, τα κακά πνεύματα και να μην ματιάζονται. Το ίδιο κάνανε και στα ζώα για να μην τα τρώει λύκος και πολλές ακόμα παραδόσεις, που σιγά -σιγά χάνονται ή χάθηκαν μια για πάντα αφήνοντας την θέση τους στο σύγχρονο τρόπο διασκέδασης της καφετέριας και του κλαμπ. Τα βασικά πρωτόγονα μουσικά όργανα, το νταβούλι, η γκάιντα, η φλογέρα, το καβάλι, η πλάγια σφυρίχτρα από καρυδιά, ξεχάστηκαν προ πολλού και είναι πλέον γλυκιά ανάμνηση για μας τους ηλικιωμένους.
Κατά την ημέρα του Εντρελέζ υπήρχαν πράγματα που απαγορευόταν και ήταν γρουσουζιά να τα κάνεις, όπως να πιάνεις βελόνα και να ράβεις, να πλένεις ρούχα γιατί ήταν αρρώστια, να κουρεύεσαι και να κόβεις τα νύχια γιατί ήταν φτώχεια, να έχεις σαρκική επαφή με την σύζυγό σου το προηγούμενο βράδυ γιατί αν γεννηθεί παιδί θα είναι ανάπηρο. Επίσης, δεν έπρεπε να ψαρέψεις και να φας υδρόβιο ζώο γιατί θα υπάρξει ξέρα και ανομβρία, δεν έπρεπε να κολυμπήσεις και να διασχίσεις ανάποδα τρεχούμενο νερό, να μην δρασκελίσεις στάσιμο νερό και προπαντός μην ουρήσεις στο νερό εκείνη την ημέρα.
Περιγράψαμε περιληπτικά τα έθιμα μας την ημέρα του Εντρελεζιού. Τώρα μένει μόνο να πάμε στα Λουτρά Θερμών και να περάσουμε τρεις φορές από την τρύπα του βράχου και να αφήσουμε ένα κομμάτι πανί από τα ρούχα μας, δένοντάς το στην συκιά και έτσι μέχρι το επόμενο χρόνο δεν πρόκειται να πεθάνουμε!
(τεύχος 52, Απρίλιος 2011)
Κατηγορία: