Το 1907, την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, ο Στυλιανός Γονατάς, αξιωματικός του ελληνικού στρατού, στάλθηκε στην Αδριανούπολη προκειμένου να οργανώσει τον ελληνισμό της περιοχής.
Κατά πάγια συνήθεια της οργάνωσης του Μακεδονικού Αγώνα που επέβαλε ο ηγέτης και οργανωτής του, πρέσβης Λάμπρος Κορομηλάς, οι νέοι αξιωματικοί που ανέβαιναν από τη νότια Ελλάδα στο βορρά, έπρεπε να συντάξουν εθνολογικούς χάρτες της περιοχής δράσης τους. Έτσι, ο Γονατάς μελέτησε και έκανε και ο ίδιος έρευνες στο βιλαέτι της Αδριανούπολης για να συντάξει τον εθνολογικό της χάρτη. Το βιλαέτι της Αδριανούπολης περιλάμβανε περιοχές της Ανατολικής Θράκης (εκτός Κωνσταντινούπολης που αποτελούσε ξεχωριστό βιλαέτι), των τριών σημερινών νομών της ελληνικής Θράκης και περιοχών της νότιας Βουλγαρίας (βόρεια Θράκη).
Παραθέτουμε το κείμενο του Γονατά («μεταφρασμένο» στη δημοτική γλώσσα) όπου γίνεται αναφορά στους Πομάκους ως κατοίκους των βουνών της Ροδόπης: «και ο μεν ελληνικός πληθυσμός είναι σχεδόν ομοιόμορφα διεσπαρμένος σε όλο το βιλαέτι, πυκνότερος βέβαια προς το νότο και τη θάλασσα, την πάντα αγαπητή στους Έλληνες, αραιότερος δε προς το βορρά και τα βουλγαρικά σύνορα. Εξαίρεση αποτελεί το βορειοδυτικό τμήμα της Θράκης, το αποτελούμενο από την οροσειρά της Ροδόπης (καζάς Αχή – Τσελεπή, Εγρή – Δερέ, Δαρή – Δερέ, Σουλτάν – Γερή) στο οποίο καθόλου σχεδόν δεν υπάρχουν Έλληνες, αλλά ευτυχώς ούτε και Βούλγαροι και το οποίο κατοικείται αποκλειστικά από βουλγαρόφωνους μεν αλλά φανατικούς Μωαμεθανούς, τους ονομαζόμενους Πομάκους».
Άλλη μια επίσημη μαρτυρία στις αρχές του 20ου αιώνα για τους Πομάκους. Να σημειώσουμε ότι την εποχή εκείνη ο βουλγαρικός εθνικισμός είναι σε έξαρση και καταπιέζει με πολύ άσχημο τρόπο τους Πομάκους χτυπώντας τους στη θρησκεία. Φαινόμενα το ίδιο απαράδεκτα με το σήμερα, όπου η θρησκεία χρησιμοποιείται για πολιτικούς και εθνικιστικούς λόγους από την τουρκική πολιτική στην ελληνική Θράκη.
Τεύχος 72, Απρίλιος - Μάιος 2014