Λαϊκή Παράδοση

«Φαφ Ρούμελη δετσάτα σουρβάκατ λίσι,

να ιέριν κάμεν σμόκβατα σέδι λίσι».

Το χειμερινό Πομακικό Ημερολόγιο ξεκινάει στις 8 Νοεμβρίου, διαρκεί 180 μέρες και λήγει στις 5 Μαϊου. Mε τη γιορτή του Αδραλέζ της 6ης Μαϊου ξεκινάει το θερινό ημερολόγιο, διαρκεί 185 μέρες και λήγει στις 7 Νοεμβρίου. Το άρθρο αυτό γράφεται με την ευκαιρία της 5ης Φεβρουαρίου, δηλαδή της 90ης ημέρας του χειμερινού Πομάκικου ημερολογίου. Η ημερομηνία αυτή είναι η λεγόμενη Σραντέ ζήμα, δηλαδή μεσο-χειμωνιά, έχει δε πολλά παρατσούκλια [ούκαρπι], πολλές παροιμίες [στάρι ντούμι], παραδόσεις [ουπραβίε], δεισιδαιμονίες [στρασνιστά] και μυθεύματα [πρέκαζνε]. Πριν μισό αιώνα, όταν ήμασταν μικροί μαθητές στα χωριά και στο σχολείο, γιορτάζαμε την μέρα αυτή τρώγοντας βρασμένο αλμυρό [ζζίτο] καλαμπόκι ή ρύζι, ποτισμένο πολλές φορές με καμένο βούτυρο και πίνοντας [σσουσσούλκι] το λεγόμενο χοσάφι δηλαδή βρασμένο χυμό αποξηραμένων οπωροφόρων καρπών κυρίως μήλου, αχλαδιού, σούρβου [όσκουρσε], ξυλοκέρατου [ρόγβε] κ.τ.λ. Οι πιο εύπορες οικογένειες προσφέρανε στους μαθητές του σχολείου αποξηραμένα σύκα, σταφίδες, ξυλοκέρατα, ελιές ενώ οι υπόλοιπες οικογένειες που δεν είχαν οικονομικές δυνατότητες, αποξηραμένα φρούτα, όπως κεράσια, κράνα, σούρβα, καρύδια, φουντούκια και σπόρια.

Οι χριστιανοί δάσκαλοι όταν πρωτοήρθαν στην δεκαετία του εξήντα για πρώτη φορά στα μουσουλμανικά σχολεία, ρωτούσαν τους γέρους μας εάν είναι θρησκευτική υποχρέωση και τι συμβολίζουν όλες αυτές οι εκδηλώσεις της συγκεκριμένης ημερομηνίας και η απάντησή τους ήταν ότι έτσι τα βρήκαμε από τους προγόνους μας, οι οποίοι μας συμβούλευαν να τα τηρούμε και να παραμείνουμε πιστοί στις παραδόσεις μας. Στην ερώτηση από πότε και από ποιους έμεινε η παράδοση αυτή, σχεδόν όλοι απαντούσαν από τότε που ο σέιχ μπαμπά ή ο Δέδου Πόπ και κατά άλλους ο πασά μπαμπάς της περιοχής, συχνά ρωτούσε «φαφ ρούμελη δετσάτα σουρβάκατ λισι ί να ιερίν κάμεν σμόκβατα σεδί λισι» που σημαίνει «αν τα παιδιά της Ρούμελης λεν ακόμα τα κάλαντα και αν στο ιερό βράχο παραμένει ακόμα η συκιά». Η παραπάνω φράση κατά την προσωπική μου άποψη και σε συνδυασμό της συγκεκριμένης ημερομηνίας με προηγούμενες ημερομηνίες και εκδηλώσεις, που δεν είναι από την μουσουλμανική παράδοση, ούτε των λαών της γύρω περιοχής που δεν είναι μουσουλμάνοι, φωτίζει μια σκοτεινή πλευρά της ιστορίας των Πομάκων.

Στις 6 Μαΐου, στο χωριό μου στις Άνω Θέρμες (Γκόρνο Σέλο), με την ανατολή του ήλιου, όλοι οι χωρικοί ξεχύνονταν στην ύπαιθρο για να γιορτάσουν την μεγάλη Γιορτή, το μεγάλο Μπαϊράμι της άνοιξης, την ημέρα του βοσκού και το Μπαϊράμι των ζώων, το Αδραλές (Χιντρελέζ).

Τα ζώα για τους Πομάκους μετά τον Αλλάχ και τον Προφήτη αυτού Μουχαμμέτ, θεωρούνταν ό,τι πιο ιερό και άγιο. Τα ζώα παρείχαν στον Πομάκο, το πολύτιμο δώρο του Θεού, την πολυπόθητη τροφή, το θρεπτικό γάλα, τυρί, βούτυρο, κρέας, την τρίχα και το μαλλί για υγιή ένδυση, το δέρμα για ασφαλή υπόδηση, ενώ ήταν αναγκαίοι βοηθοί για την καλλιέργεια της γης, για την μεταφορά των προϊόντων τους.

Τα νεαρά κορίτσια, λυγερά και όμορφα, ήταν γιορτινά ντυμένα, στολισμένα στα κεφάλια με λουλούδια, όπου κυριαρχούσε το άγριο γεράνι και στη μέση τους είχαν στεφάνι από άγριο νάρκισσο του βουνού. Τα αγόρια, επίσης καλοντυμένα και στολισμένα, ως επί το πλείστον ανύπαντρα, είχαν στήσει από νωρίς τις κούνιες και τους χορούς, τραγουδώντας τραγούδια χαράς, αγάπης, έρωτα αλλά και πικραμένα τραγούδια για πόθους που δεν πραγματοποιήθηκαν.

Έθιμα του Γάμου

Γ. Διαφορές Πομάκων – Τούρκων

Η διαφορά μας με τους Τούρκους και την τούρκικη οικογένεια είναι ότι και αυτοί γεννούσαν πολλά παιδιά, αλλά από πολλές γυναίκες, ενώ η πομάκικη οικογένεια έκανε πολλά παιδιά από μία μητέρα- σύζυγο. Επίσης, βασική διαφορά με την τούρκικη οικογένεια είναι ότι γάμοι μεταξύ συγγενών Πομάκων είναι σχεδόν ανύπαρκτοι, ενώ στην Τουρκία και σήμερα ακόμα συνεχίζονται οι αιμομικτικοί γάμοι, με πολλές τερατογεννήσεις, παρά την προσπάθεια του κράτους να τους περιορίσει. Γι αυτό υπήρχε δεσμός, συνοχή και ομοψυχία μεταξύ των μελών της πομάκικης οικογένειας και λειτουργούσαν ως ενιαία ομάδα, ενώ αντιθέτως στην Τουρκία η εγκληματικότητα μεταξύ των συγγενών κατέχει την πρωτιά.

Δ. Γάμος των παιδιών

Όταν ο γιός παντρευόταν και αποκτούσε παιδί, την τεσσαρακοστή ημέρα ο πατέρας καλούσε το γιό του και τη νύφη με το νεογέννητο, σε αποχαιρετιστήριο φαγητό τους χορηγούσε τα ανάλογα χωράφια, τα κοπάδια και την απαραίτητη τροφή μέχρι να βγάλουν οι ίδιοι δική τους παραγωγή και τους έδινε την παράξενη ευχή, «αϊντέ γιέ μου εσύ αυτό το βουνό και εγώ το απέναντι» [Hayde sinu ti vaz barçinka iya vaz druga], δηλαδή γινόταν η πλήρης χειραφέτηση του παιδιού και μετρούσε πλέον ως ξεχωριστή μονάδα στην φυλή. Ο Πομάκος πατέρας, δεν τελείωνε την υποχρέωση του με την παντρειά του παιδιού του, αλλά με την χειραφέτηση και έλεγε ‘‘τους πάντρεψα και τους χειραφέτησα [ujeni i utdelih]’’. Αυτό, επίσης, αποτελεί μοναδικότητα στους Πομάκους έναντι των γύρω λαών. Ο διαχωρισμός αριθμού ζώων από το κοπάδι γινόταν με ένα παράξενο και τυχερό τρόπο, δηλαδή αν ήταν να του παραχωρήσει τουλάχιστον 40 κατσίκια, [μίνιμουμ αριθμός που συμβολίζει πολλά], πήγαιναν το πρωί και άνοιγαν την πόρτα του μαντριού και τα πρώτα 40 που έβγαιναν από μέσα ήταν το τυχερό του και του ευχόταν ο πατέρας ΄΄από κάθε τρίχα χαϊρι να δεις [ut sek kosam hayır da vidiş]΄΄ και τελείωνε η σχέση πλέον με την πατρική οικογένεια.

Εργασία και οικογένεια

Οι Πομάκοι για τις εργασίες τους στηρίζονταν στην εμπειρία και στον πατροπαράδοτο τρόπο. Ο γονέας μάθαινε στο παιδί του τις απαραίτητες γνώσεις: καταρχάς, ο πατέρας στον υιό του πως και πότε καλλιεργούνται τα χωράφια [πόλενι, νίβι], πως συντηρούνται και φυλάγονται [ποτ ρεντέβανιε, ποτ σκλαβανιε] τα αγροτικά προϊόντα [ζζίτο], πως εκτρέφεται και πολλαπλασιάζεται [πλόντι] ένα κοπάδι [ζζιβίνα]. Ακόμα, πως αξιοποιούμε τα γαλακτοκομικά [masul], όπως το άρμεγμα [ντουγιενιε], την παρασκευή τυριού [πουτσίρενιε], γιαουρτιού [ugurt], βουτύρου, από βραστό ή άβραστο γάλα [βαρένο, σορόβο μλέκο], την σφαγή και εκδορά [κλάνιε, ντράνιε] ζώων, το ζευγάρωμα για τα κατσίκια [πάρτσενιε], για τα πρόβατα (μάρλενιε) και η εποχή, τις ξεγεννήσεις [rajba], τον απογαλακτισμό [ουτμπίβανιε], το κούρεμα [στρίγκανιε] του μαλλιού και κατσικίσιας τρίχας, την πρακτική κτηνιατρική [λεκοβανιε], τους τρεις τρόπους ευνουχισμού [kupanak, çukanak, burmalık] κ.τ.λ.

Ο έφηβος Πομάκος των 17 και 18 ετών ήταν καθ όλα έτοιμος να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της ζωής. Στην ηλικία αυτή γνώριζε να κατασκευάζει μόνος του το αλέτρι [uralo], το υποζύγιο [χουμότ], το κάδο δουρβάνι [μπουρίλο], τη ξύλινη μαντρόσφυρα [τσσουρίλκα], την καρδάρα [καμπλίτσα], το παχνί [yasla], το τουλούμι [meh], το σαμάρι, την σέλα [yer], το καπίστρι [gem], το χαλινάρι [ογκλάφ].