Η Πομάκικη οικογένεια
Α. Έθιμα του Γάμου
Οι Πομάκοι γέροι έλεγαν ο άνθρωπος πρέπει να ακούγεται στη ζωή του τρεις φορές: στην γέννησή του, δηλαδή αγόρι ή κορίτσι και το ανάλογο γλέντι, στον γάμο του, ποιος, πως και ποια παντρεύτηκε, το ανάλογο γλέντι και στο θάνατό του, δηλαδή τι και ποια οικογένεια άφησε πίσω του. Εμείς θα περιγράψουμε πρώτα τον γάμο και έπειτα την γέννα που ακολουθεί και τον θάνατο. Όπως προαναφέραμε η γυναίκα είχε σπουδαίο ρόλο στην οικογένεια και σ’ αυτήν οφειλόταν η προκοπή και η ευημερία της οικογένειας. Οι γέροι Πομάκοι μας συμβουλεύανε ότι την γυναίκα που θα επιλέξεις πρέπει να υστερεί, να είναι «κατώτερη» σε τέσσερα σημεία έναντι του άνδρα: πρώτα πρέπει να είναι μικρότερη σε ηλικία [πο μλάντα], δεύτερο σημείο είναι να είναι κοντύτερη στο ύψος [πο κράπα], τρίτο σημείο είναι η περιουσία [ιμενιε] της να είναι λιγότερη από την περιουσία του άνδρα και τέταρτο να είναι λιγότερο δραστήρια με λιγότερες πρωτοβουλίες [ντου στογιατα] από τον άνδρα.
Επίσης να υπερέχει σε τέσσερα σημεία έναντι του άνδρα. Πρώτον και κύριο, να είναι ομορφότερη, ωραιότερη [καματνα] (όταν έχεις όμορφη γυναίκα δεν κυνηγάς άλλες γυναίκες), να έχει καλύτερη διαγωγή, δεύτερον, να είναι τίμια [πράβα] (η τίμια γυναίκα δεν σε μπλέκει σε μπελάδες), τρίτον, να είναι φρονιμότερη με καλύτερο χαρακτήρα [ντομοβνίτσα] (ό,τι πρόβλημα να παρουσιασθεί στην οικογένεια το χειρίζεται χωρίς να ξευτελισθεί η οικογένεια της) και τέλος, να είναι περισσότερο λιτοδίαιτη και ολιγαρκής [πεστιτσσέρκα]. Πολυδάπανη γυναίκα, απαιτητική, με λούσα και στολίδια φέρνει την καταστροφή.
Όλα τα παραπάνω είναι φιλοσοφημένα και μέσα σ αυτά κρύβεται η συνοχή και η αλληλεγγύη της οικογένειας και της φυλής. Ένα άλλο σπουδαίο που έλεγαν είναι ότι άμα είσαι πατέρας κοριτσιών, μην τα παντρεύεις με γέρους, με άσχημους, με άγνωστους, έστω κι αν είναι πλούσιοι ή κατέχουν αξιώματα. Το μεγαλύτερο καλό που μπορείς να τους κάνεις είναι να τις παντρέψεις με συνομήλικους. Χήρες και χήρους να είναι η τελευταία επιλογή σου. Οι γνωστές να είναι πρώτη προτίμηση από τις άγνωστες, έστω κι αν είναι πλουσιότερες και με μεγαλύτερη περιουσία.
Να προικίζεις το παιδί σου, ανάλογα με τις δυνατότητές σου, έστω κι αν χρειαστεί να δανειστείς. Έτσι δεν θα νιώθει σε μειονεκτική θέση έναντι άλλων στη κοινωνία, διότι αυτό δημιουργεί διαρκή καημό για μια ολόκληρη ζωή, δεν αναπληρώνεται και στερεί την ικανοποίηση της προσφοράς στην νέο-συσταθείσα οικογένεια. Τα σκεύη ήταν σχεδόν επώνυμα στην οικογένεια, η μητέρα την προίκα της την ονομάτιζε «σύζυγο», μέχρι και τα ξύλινα κουτάλια ονομάτιζε. Για παράδειγμα θα αναφέρουμε, έλεγε, φέρε της γιαγιάς μου την κατσαρόλα, του πατέρα μου τα μπακίρια, τα πύξινα μου κουτάλια, το μαδάνικο [από το Μαδάν] μαχαίρι, το κιρτζαλίδικο καζάνι κ.τ.λ. Πριν πεθάνει τα έταζε ποιος και τι θα κληρονομήσει με αποτέλεσμα τα παιδιά να προσέχουν τα σκεύη της οικογένειας και να μην τα σπάζουν.
Τελευταίο ίσως και το πιο εύστοχο είναι ο άνδρας να επιλέξει για σύζυγο την ικανότερη και όχι την πλουσιότερη και ομορφότερη, αυτή θα είναι η μεγαλύτερη ζαριά του. Η πομάκικη παροιμία λέει το θηλυκό πουλί κτίζει την φωλιά για να κλωσήσει. Μετά τον εξισλαμισμό των Πομάκων, προστέθηκαν και άλλα έθιμα μουσουλμανικά, αλλά επειδή δεν είναι στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των Πομάκων δεν τα αναφέρουμε αναλυτικά. Όπως π.χ. να φοράει φερετζέ και μαντίλα στο κεφάλι, να είναι θεοσεβούμενη, να μετέχει και να προτρέπει τα παιδιά της στις μουσουλμανικές εκδηλώσεις, στο βρέφος των επτά ημερών να ψέλνεις το εζάν στο ένα αυτί και στο άλλο το ικαμέτ και έπειτα να το ονοματοθετήσεις κ.τ.λ.
Β. Έθιμα της Γέννας
Η γέννηση ενός παιδιού, προσδίδει στη γυναίκα τιμή και κύρος και γίνεται μητέρα – σύζυγος με τις ανάλογες τιμές στην οικογένεια. Η γέννηση ενός αγοριού, σημαίνει βοηθός, διάδοχος του πατέρα και διαιώνιση της οικογένειας. Γι’ αυτό την εβδόμη μέρα προσφέρονταν δύο κριάρια θυσίες [μολίτβα] ενώ για την γέννηση κοριτσιού μία θυσία. Τα δύο κριάρια θυσία, είναι ανά ένα για κάθε γονέα. Δεν πρέπει να συγχύζεται με το θρησκευτικό έθιμο της θυσίας [akika]. Υπάρχει διαφορά μεγάλη της μιας θυσίας από την άλλη. Το θρησκευτικό έθιμο είναι να μοιραστεί το κρέας τουλάχιστον σε επτά και να μην τρώει η οικογένεια. Το πομακικό έθιμο είναι το κρέας να βράσει σκέτο, μόνο με αλάτι και νερό, χωρίς να σπάσουν, να θρυμματισθούν τα κόκαλα, να μην χρησιμοποιηθεί μαχαίρι και τσεκούρι, γιατί πιστεύεται ότι είναι φυλαχτό και προστατεύει το άτομο από ατυχήματα και σπάσιμο χεριών και ποδιών.
Στη μητέρα πρόσφεραν το λαιμό ακομμάτιαστο, το έτρωγε χωρίς να χρησιμοποιήσει μαχαίρι, πιρούνι ή οποιοδήποτε αιχμηρό αντικείμενο. Γι’ αυτό λέμε ότι ένα παιδί άμα είναι μπελαλίδικο και έχει συνέχεια ατυχήματα να του σφάξουμε την θυσία αυτή της μολίτβας που σημαίνει και δέηση.
Σύμφωνα με το πομάκικο πιστεύω, ο άνθρωπος αποτελείται από τρία στοιχεία, το μέταλλο (ανόργανο), το κρέας (οργανικό) και το νερό (βασικό). Γι’ αυτό στο καζάνι πρέπει να είναι μόνο το κρέας, το αλάτι [ορυκτό, όχι αλυκής] και το νερό που να συμβολίζει τα τρία στοιχεία. Ταυτοχρόνως συμβολίζει την τριάδα πατέρας, μητέρα και τέκνο. Το κρέας αφού βράσει, ξεκοκκαλίζεται, αφαιρούνται τα κόκκαλα προσεκτικά όλα και θάβονται εκεί που δεν περνούν άνθρωποι. Το κρέας σερβίρεται από σπίτι σε σπίτι ζεστό εντός γανωμένου μπακιρένιου ειδικού σκεύους [καπακλίε] και είναι πεντα-νόστιμο σαν φαγητό. Το νεογέννητο βρέφος το αλατίζουν με άφθονο αλάτι, δήθεν να μη βρωμάει, αλλά μάλλον για απολύμανση και αποστείρωση. Πριν ξεκινήσει ο θηλασμός το ποτίζανε με σταγόνες από ζεμζέμ [νερό από την Μέκκα] με χουρμά και έπρεπε τρις φορές να ακούσει το εζάν από τον μουεζίνη του τζαμιού έπειτα να ξεκινήσει ο θηλασμός. Το έθιμο αυτό πρέπει να εισήλθε μετά τον εξισλαμισμό των Πομάκων και το αναφέρω ως παράδειγμα.
Την εβδόμη μέρα φιλοξενούσαν όλες τις γυναίκες της οικογένειας, του χωριού και των γύρω συνοικισμών στο ξακουστό φαγητό το [σμιδάλ]. Το σμιδάλ παραγόταν και παράγεται ακόμα από ζυμωτό καλαμποκίσιο ψωμί ψημένο στην στάχτη, τσιγαρίζονταν σε μπόλικο βούτυρο, ποτίζονταν με μέλι και πασπαλίζονταν με ζάχαρη και προσφέρονταν με ξυνόγαλο ή χυμό αποξηραμένων φρούτων. Το έθιμο αυτό τηρείται ακόμα και σήμερα στα χωριά της Μύκης. Είναι καθαρή γεννητούρια γιορτή των Πομάκων. Τα φαγητά είναι όλα ζυμαρικού είδους και προέλευσης και δημητριακών ειδών. Το χαρακτηριστικό ποτό που προσφερόταν εκείνη την ημέρα όταν κατέφθαναν οι γυναίκες ήταν γάλα ανάμικτο με τσάι, λίγο αλάτι και γαρύφαλλο. Στο νεογέννητο αγόρι βρέφος πασάλειβαν το πηγούνι του με αλεύρι για να γεράσει με άσπρα γένια και το κορίτσι βρέφος πασάλειβαν τα χεράκια του με ζυμάρι και χένα [kana] για να μη λείψει ποτέ το ζυμάρι και το ψωμί από τα χέρια του. Εάν η μητέρα λεχώνα είχε θάνατο προηγούμενου τέκνου της, τότε θήλαζε το βρέφος άλλη μητέρα που ζούσαν όλα της τα παιδιά και λεγόταν [μάικα χρανενίτσα], τα δύο παιδιά δεν παντρεύονταν μεταξύ τους γιατί θεωρούνταν αδέλφια.
Τα υπόλοιπα θα τα αναφέρουμε στο κεφάλαιο δεισιδαιμονίες και στα σχετικά για τον θάνατο. Περιγράψαμε τον τρόπο, προ και μετά την σύσταση της πομάκικης οικογένειας, που είναι το πρώτο και το βασικό κύτταρο της κοινωνίας, της φυλής. Η διαιώνιση της φυλής στηριζόταν στην οικογένεια. Ο γάμος ήταν η απαρχή της σύστασης της οικογένειας και γι αυτό γιορταζόταν και γλεντούσαν, τουλάχιστον επί τριημέρου, διότι αυξανόταν η φυλή. Η τεκνοποίηση, τα πολλά παιδιά είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της πομάκικης οικογένειας. Ο πατέρας καυχιόταν και υπερηφανευόταν με τα πολλά παιδιά του.
Άρθρο του Ιμάμ Αχμέτ
(τεύχος 57, Οκτώβριος - Νοέμβριος 2011)